Philippe (Valois) de Valois (abt. 1342 - abt. 1404)

Born about 17 Jan 1342 in Pontoise, France

Ancestors

Husband of Marguerite (Dampierre) de Male — married 19 Jun 1369 in Gand, Flandre Orientale, Belgium

Descendants

Died about 27 Apr 1404 at about age 62 in Hal, Belgique

Problems/Questions Profile managers: Luiz Sergio Heinzelmann [send private message] and Bea Wijma [send private message]

Biography

Philippe II Valois was a member of the aristocracy in Europe.

Philip the Bold

Philip the Bold (French: Philippe le Hardi), also Philip II, Duke of Burgundy (January 15, 1342, Pontoise ? April 27, 1404, Halle), was the fourth son of King John II of France and his wife, Bonne of Luxembourg.

By marriage to Margaret III, Countess of Flanders, he became Philip II, Count of Flanders, Count Philip IV of Artois and , Count Palatine Philip IV of Burgundy. He founded of the Burgundian branch of the House of Valois.

Born 1342, at 14 he gained his cognomen the Bold when he fought beside his father at the 1356 Battle of Poitiers.

He was created Duke of Touraine in 1360, but in 1363, as a reward for his behaviour at Poitiers, he returned this to the crown, receiving instead from his father the Duchy of Burgundy in apanage, which his father had been Duke of since the death of Philip of Rouvres in 1361. Philip would rule the Duchy until his death.

On 19 June 1369, Philip married 19 year old Margaret of Dampierre, daughter of Louis II, Count of Flanders, who became the heiress of Flanders, Brabant, Artois, and the Free County of Burgundy after her brother died in 1376. Margaret was the widow of his stepbrother, Philip of Rouvres, Duke of Burgundy, Count Palatine of Burgundy, and Count of Artois, Boulogne and Auvergne, who died childless in 1361. As her father's eventual heiress, Margaret would bring rich possessions to her husband and their children.

From 1379 to 1382, Philip helped his father-in-law put down revolts in Flanders, particularly Ghent, by organising an army against Philip van Artevelde. The revolts finally ended in 1385, following the death of Louis II, with the Peace of Tournai. As jure uxoris Count of Flanders, he kept the economic interests of the Flemish cities, who made money weaving and spinning, in mind .

In 1390, Philip became Count of Charolais, a title used by Philip the Good and Charles the Bold as the heirs of Burgundy.

Involvement in France

Philip was very active in the court of France, particularly after the death of his brother, Charles V, who left the 12 year old Charles VI as King. Charles being a minor, a regency was undertaken by his uncles, Louis, Duke of Anjou, John, Duke of Berry, Philip himself, and Louis II, Duke of Bourbon, Charles VI's maternal uncle. The regency lasted until 1388, Philip taking the dominant rôle: Louis of Anjou was fighting for his claim to the Kingdom of Naplesafter 1382, dying in 1384, John of Berry was interested mainly in the Languedoc, and not particularly interested in politics; whilst Louis of Bourbon was a largely unimportant figure, due to his personality (he showed signs of mental instability) and his status (since he was not the son of a King). However, Burgundy, along with Berry and Bourbon, lost their power in 1388, when Charles VI, taking up personal rule, chose to favour the advice of the Marmousets, his personal advisors, over that of his uncles.

In 1392, events conspired to allow Burgundy to seize power once more in France. Charles VI's friend and advisor, Olivier de Clisson, had recently been the target of an assassination attempt by agents of John V, Duke of Brittany; the would-be assassin, Pierre de Craon, had taken refuge in Brittany. Charles, outraged at these events, determined to punish Craon, and on 1 July 1392 led an expedition against Brittany. Whilst progressing towards Brittany, the King, already overwrought by the slow progress, was shocked by a madman who spent half-an-hour following the procession, warning the King that he had been betrayed; when a page dropped a lance, the King reacted by killing several ofhis knights, and had to be wrestled to the ground. Burgundy, who was present, immediately assumed command, and appointed himself regent, dismissing Charles' advisors. He would be the principal ruler of France until 1402.

His seizure of power would, however, have disastrous consequences for the unity of the House of Valois, and of France itself. The King's brother, Louis, Duke of Orléans, resented his uncle rather than himself being regent; the result was a feud between the Philip and Louis, which would be continued after their deaths by their families. In particular, both quarrelled over the royal funds, each desiring to appropriate this for their own ends: Louis to fund his extravagant lifestyle, Philip to further his ambitions in Burgundy and the low countries. Nonetheless, this struggle only served to enhance the reputation of Philip, and give him real popularity in Paris, since, in comparison with the profligate and irresponsible Orléans, he appeared a sober and honest reformer. Thus, although Charles VI, in a rare moment of sanity, confirmed his brother as regent in 1402, Orléans' misrule allowed Burgundy to regain control of France as regent in 1404, shortly before his death.

Philip died in Halle, County of Hainaut (modern Belgium), on 27 April 1404. His territories were bequeathed to his eldest son, John the Fearless, who inherited also Philip's political position in France and leadership of the Burgundians against Orléans.

Tomb of Philip the Bold

In 1378, Philip the Bold acquired the domain of Champmol to allow him to build a Chartreuse (1383 - 1388, which then became a hospital in Dijon), which he intended to house his body after his death. His tomb and his gisant are oneof the chief works of French sculpture. They were made by Jean de Marville (1381 - 1389), Claus Sluter (1389 - 1406) and Claus de Werve (1406 - 1410). Jean Malouel, official painter of the duke, was responsible for polychromy andgildings. After his death, the body of Philip the Bold was eviscerated and embalmed, then placed in a lead coffin. It was then deposited in the chorus of Chartreuse de Champmol on 16 June 1404. His internal organs were sent to Notre-Dame de Hal. In 1792, his body was transferred to the Saint-Benign cathedral of Dijon. His tomb was damaged a little later by the revolutionists in 1793. It was restored in first half of the 19th Century, and is today at museum of the Art schools of Dijon in the Palace of the Dukes of Burgundy.

Marriage and Issue

Philip the Bold married Margaret III, Countess of Flanders (1350?1405) on 19 June 1369, a marriage which would eventually not only reunite the Duchy of Burgundy with the Free County of Burgundy and the County of Artois, but also unite it to the rich county of Flanders. Philip and Margaret had the following children:

• John the Fearless (1371-1419, murdered at Montereau), his eldest son and successor as Duke of Burgundy
• Charles (1372-1373)
• Marguerite of Burgundy (October 1374 ? March 8, 1441, Le Quesnoy), Countess of Mortain married William VI, Count of Holland and Duke of Bavaria-Straubing
• Louis (1377?1378)
• Catherine of Burgundy (April 1378, Montbard ? January 24, 1425, Grey-sur-Saone), married Leopold IV, Duke of Austria
• Bonne (1379?1399, Arras)
• Antoine, Duke of Brabant (August, 1384 ? October 25, 1415, at Agincourt)
• Mary of Burgundy (September 1386, Dijon ? October 2, 1422, Thonon-les-Bains), married Amadeus VIII, Duke of Savoy
• Philip II, Count of Nevers and Rethel (1389?1415, at Agincourt)

In arranging the marriages of his children, Philip followed an intelligent diplomatic and strategic design, which would be followed by his successors in Burgundy as far as Emperor Maximilian I. For example, the marriages in 1385 of his son, John the Fearless, and his daughter, Marguerite, to Margaret of Bavaria and William of Bavaria, son and daughter of Albert, Count of the neighbouring Hainault and Holland, prepared the later union of Hainault and Holland with Burgundy and Flanders, as carried out by Philip's grandson, Philip the Good; the marriages also inserted the new Valois Burgundy dynasty into the Wittelsbach network of alliances: the other daughters of Count Albert had married William I, Duke of Guelders and Wenceslaus, King of Bohemia; their cousin, Isabeau of Bavaria, had married Charles VI of France, and become Queen of France.

In addition to his alliance with the low county Bavarians, Philip also made links with the Dukes of Austria and of Savoy, by marrying his daughter Catherine to Leopold IV of Austria, and his daughter Mary to Amadeus VIII Savoy.

See also: [Dukes of Burgundy family tree]

His residences

In Burgundy, the residences that once belonged to Philippe the Bold and that still exist are rare. Apart from several elements of the ducal palace in Dijon (Tour de Bar), we find the château de Germolles, largely preserved. This residence was offered to his wife, Margaret III, Countess of Flanders in 1381. The princess transformed the old fortress into a luxurious home with the help of the finest artists of the Burgundian School Claus Sluter and Jean de Beaumetz.

Titles

• 1360–1363: Duke of Touraine as Philip II
• 1363–1404: Duke of Burgundy as Philip II
• 1390–1404: Count of Charolais as Philip I
• 1384–1404: Count Palatine of Burgundy as Philip IV by jure uxoris
• 1384–1404: Count of Artois as Philip IV by jure uxoris
• 1384–1404: Count of Flanders as Philip II by jure uxoris
• 1384: Count of Nevers as Philip I by jure uxoris
• 1384–1402: Count of Rethel as Philip I by jure uxoris

Notes

1. ^ Vaughan, Richard, Philip the Bold: the formation of the Burgundian state, (The Boydell Press, 2002), 3.
2. ^ Vaughan, 16.
3. ^ Vaughan, 40-41
4. ^ Vaughn, 42.
5. ^ Kitchin, George William, A History of France, Vol.1, (Clarendon Press, 1849), 499-500.
6. ^ Vaughn, 56-57
7. ^ The New International Encyclopædia, Vol.14 , Ed. Daniel Coit Gilman, Harry Thurston Peck, Frank Moore Colby, (Dodd Mead and Company, 1903), 15.

Name

Name: Filipe /de Valois "O Intrépido"/

Given Name: Filipe

Surname: de Valois "O Intrépido"

• Filips II de Stoute (Frans: Philippe II le Hardi) (Pontoise, 17 januari 1342 -Halle, 27 april 1404) was hertog van Bourgondië,stamvader van de Bourgondische hertogelijke dynastie.Zijn bijnaam "de Stoute" moet begrepen worden als stoutmoedig,dapper,en slaat dus niet op ondeugendheid.

• Reeds als kind onderscheidde Filips zich door zijn heldhaftig karakter.Zijn bijnaam dankte hij aan zijn moedig optreden tijdens de Honderd -jarige Oorlog.Tijdens de Slag bij Poitiers in 1356 stond hij als 14-jarige knaap aan de zijde van zijn vader en wist hem door zijn alertheid en raadgevingen zelfs het leven te redden.Niet -temin moest het Franse leger het onderspit delven en werd Filips samen met zijn vader krijgsgevangen gemaakt door de Engelsen.Toen hij hoorde hoe een Engelse edelman zich laat -dunkend uitliet over de koning van Frankrijk, verkocht hij deze spontaan een slag in het gezicht.Vader en zoon verbleven verder als gevangenen van koning Eduard III te Londen, totdat in 1360 de Vrede van Brétigny werd ondertekend.

• Als jongste zoon van koning Jan II van Frankrijk kwam Filips niet in aanmerking voor de troonopvolging in Frankrijk.Als apanage kreeg hij van zijn vader in 1364 het hertogdom Bour -gondië in leen,dat wil zeggen voogdij over een betrokken territorium om met de inkomsten in zijn onderhoud te kunnen voorzien.

• De periode van de Bourgondische hertogen uit het Franse koningsgeslacht de Valois ving aan toen zijn vader in 1361 het hertogdom Bour -gondië erfde.Het welvarende Bourgondië werd in die dagen zwaar op de proef gesteld:een pestepidemie decimeerde de bevolking en velde ook de kinderloze hertog Filips van Rouvres,een jongen van amper vijftien.Zijn nauwste nog levende verwant was koning Jan II. Deze was er als de kippen bij om in Dijon zijn erfenis op te eisen.Hij schonk het aan zijn jongste zoon Filips.

• Bourgondië onder Filips de Stoute Jan II overleed in 1364 en werd opgevolgd door zijn oudste zoon Karel V.Vanaf zijn aanstelling te Dijon koesterde Filips ambitieuze plannen om zijn gebied uit te breiden.Zijn oog viel op het aangrenzende graafschap Bourgondië(met hoofdstad Besançon),later gekend als het Franche-Comté. Sinds de opdeling van het rijk van Karel de Grote behoorde het Comté(= graafschap) tot het Heilige Roomse Rijk,maar Filips beschouwde het als le complément obligé van het hertogdom Bourgondi (met hoofdstad Dijon). Om zijn doel te bereiken paste hij een beproefde strategie toe:de huwelijkspolitiek.Het Comté behoorde toe aan Lodewijk van Male, tevens graaf van Vlaanderen(r. 1346-1384),die het had geërfd van zijn moeder.Na zijn dood zou het beheer overgaan op zijn dochter Margaretha van Male,die nog was verloofd geweest met de betreurde hertog Philippe de Rouvres.Filips kreeg het voor elkaar dat hij in 1369 te Gent op luisterrijke wijze in het huwelijk trad met Margaretha van Male,enige dochter en erfgename van de Vlaamse graaf Lodewijk van Male.Dat er aan de grootse Bourgondische feestelijkheden een stevig prijskaartje hing,kon Filips niet deren:via zijn echtgenote was hij nu erfgenaam van het rijke Vlaanderen,in die dagen het welvarendste gebied in Europa.Ook Lodewijk van Male was tevreden:de transactie had zijn schatkist immers honderdduizend pond zwaarder gemaakt.

• Tijdgenoten beweren dat Filips niet echt aantrekkelijk was.Wel straalde hij energie en vitaliteit uit.Hij was groot en atletisch gebouwd, donker van huid, met felle, beweeglijke ogen.Hij vertoonde een typische trek van de Valois,een grote neus en zijn onderkaak sprong enigszins vooruit.Hij reed heel graag te paard,reisde in drie dagen van Dijon naar Parijs,en vandaar weer naar Vlaanderen en als hij niet op reis was ging hij jagen.De avonden bracht hij vaak door met balspel (‘jeu de paume’) of dobbelen.Hij maakte graag indruk met zijn uiterlijk,zijn kleding en zijn manier van leven. Een gouden ketting met een adelaar en een leeuw die zijn lijfspreuk En Loyauté droegen,gevat in parels en edelstenen, behoorde tot zijn geliefde juwelen. Hij ging graag mooi gekleed, veranderde vaak van kleding en verzorgde zijn lichaam.Hij baadde elke avond met geparfumeerd water,in die tijd echt uitzonderlijk. Margaretha,zijn vrouw, was niet bepaald mooi,maar hij hield van haar en verwende haar met geschenkjes, juwelen en bosjes bloemen (margrieten).Hun ineengestrengelde initialen “P & M” liet hij overal aanbrengen, op wandkleden, tot zelfs op het beeldhouwwerk van Dijon en Champmol.Ook hield de praalzuchtige Filips van feesten en lekker eten, het begin van het spreekwoordelijke “Bourgondische” hofleven.Hij bouwde zich te Dijon een groot paleis waar hij, omringd door Vlaamse schilders en beeldhouwers,er een luxueuze hofhouding op na hield.Zijn bibliotheek is vermaard om zijn kostbare handschriften.
• Op 28 mei 1371 werd te Dijon de eerste zoon van Filips de Stoute en Margaretha van Male geboren:Jan zonder Vrees

• Filips gunde zijn kinderen weinig vrijheid.Hij bekommerde zich om hun opvoeding en regelde hun huwelijken.Zelfs de erfprins Jan diende zich op officiële aangelegenheden aan vooraf gedic -teerde regels en uitspraken te houden.

• Heel zijn leven bleef Filips de Stoute uitkijken naar kansen om zijn macht en invloed uit te breiden, zo mogelijk tot in Parijs.Die gelegen -heid bood zich aan toen zijn broer koning Karel V in 1380 overleed en opgevolgd werd door zijn zoontje Karel VI,een kind van twaalf,later bijgenaamd de Waanzinnige.Van 1380 tot 1388 was Filips de leidende figuur in de voogdijraad die het bestuur over Frankrijk uit -oefende tijdens de minderjarigheid van zijn neefje. Gedurende deze periode verbleef hij haast uitsluitend te Parijs:het beheer van zijn eigen gebieden liet hij over aan Margaretha. Naast Filips zaten in deze raad ook zijn broers Jan van Berry en Lodewijk I van Anjou.Van deze bevoorrechte positie maakte Filips gebruik om de koning ertoe te bewegen het Franse leger in te zetten in de Slag bij Westrozebeke (29 novem -ber 1382),om de Gentse opstand onder leiding van Filips van Artevelde tegen zijn schoon -vader graaf Lodewijk van Male neer te slaan en op die manier zijn Vlaamse erfenis veilig te stellen, zonder dat het hem een cent kostte. De dichte Vlaamse mist stak het Franse leger een handje toe om de Witte Kaproenen een lesje te leren. Kortrijk werd met de grond gelijk gemaakt.

• Maar Karel VI bleef geen kind:in 1388 bedankte de jonge koning zijn drie ooms voor de bewezen diensten en ging voortaan zonder hun wijze raad regeren.Een woedende Filips snauwde zijn neef cynisch toe:Le roi est jeune!Le temps viendra où ceux qui le conseillent se repentiront de leur décision,et le roi aussi!Vier jaar later zou hij gelijk krijgen.

• Toen Lodewijk van Male in 1384 overleed, werd Filips ook graaf van Vlaanderen(met inbegrip van het markgraafschap Antwerpen en de stad Mechelen)alsook van Artesië,Nevers en Rethel. Op de Franche-Comté had hij al eerder zijn hand weten te leggen.Daarmee was de basis gelegd voor een machtige bufferstaat tussen Frankrijk en het Heilig Roomse Rijk:een Bourgondisch rijk dat zich uitstrekte van Midden-Frankrijk tot de Noordzee.Dat bleek onder andere in 1396,toen zijn zoon Jan zonder Vrees deelnam aan de “Kruistocht van Nikópolis” tegen de Osmaanse Turken die het koninkrijk Hongarije be -dreigden.De kruistocht werd een fiasco:Jan werd gevangengenomen op 25 september,en de hertog van Bourgondië moest losgeld neertellen om zijn zoon weer vrij te krijgen.De Turken meenden zelfs dat zij de “zoon van de koning van Vlaanderen” gegijzeld hielden.

• Filips probeerde op verscheidene manieren zijn gezag nog uit te breiden naar de aangrenzende gewesten. In 1385,tijdens het Dubbelhuwelijk van Kamerijk,werd het huwelijk gesloten van zijn kinderen Margaretha en Jan met respectievelijk graaf Willem VI van Holland en Margaretha van Beieren, die de kinderen waren van Albrecht van Beieren (r. 1389-1404),graaf van Holland,Zeeland en Henegouwen.In 1390 wist hij boven -dien de kinderloze hertogin Johanna van Brabant(r. 1355-1406)ertoe te bewegen het hertogdom af te staan aan haar nicht(en Filips echtgenote) Margaretha van Male.De Staten van Brabant namen met deze overeenkomst geen genoegen, maar moesten uiteindelijk wel aanvaarden dat Filips' tweede zoon Antoon van Bourgondië als opvolger van Johanna werd aangesteld.In hetzelfde jaar kocht Filips ook nog het graafschap Charolais.

• Een tweede kans om zich met het koninklijke gezag te Parijs te gaan bemoeien kreeg hij onverwacht in 1392, toen koning Karel VI ten prooi viel aan een geestesziekte.Wederom nam Filips de Stoute het regentschap over Frankrijk op zich. Intussen zorgde hij er voor,in zijn hoedanigheid van graaf van Vlaanderen,dat hij Engeland,dat nog altijd met Frankrijk in de Honderdjarige Oorlog verwikkeld was,niet al te zeer van zich vervreemdde.Vlaanderen was met haar wolproductie economisch erg afhankelijk van Engeland.In1396 wist Filips een overeen -komst te sluiten waarbij vrij handelsverkeer tussen Engeland en Vlaanderen werdtoegestaan.

• Binnen zijn eigen gewesten liet Filips de plaatselijke bestuursinstellingen bestaan,dit tot grote vreugde van de Vlaamse steden,maar maakte ze ondergeschikt aan door hem ingestelde,centrale regeringsorganen.In 1385 benoemde hij voor het dagelijks bestuur over zijn gebieden een kanselier,Jean Canard(ca. 1350 -1407),die werd bijgestaan door een hof -raad.Kanselier Canard bleef in functie tot 1405 en fungeerde als Filips' rechterhand.In 1386 richtte de hertog van Bourgondië in Rijsel (voor de noordelijke gebieden) en in Dijon(voor de zuidelijke gebieden)een Rekenkamer in voor de financiële administratie,evenals een Raad -kamer,een soort hof van beroep dat vonnissen van de plaatselijke rechtbanken kon vernietigen.

• Intussen werd Filips de Stoute,hertog van Bour -gondië,een dagje ouder.Zijn opvolging was ver -zekerd en zijn persoonlijk bezit voortdurend gegroeid.In het besef dat zijn taak in het onder -maanse spoedig ten einde zou lopen,begon hij schikkingen te treffen voor zijn begrafenis.In 1383 gebood hij de bouw van het Kartuizers -klooster van Champmol (bij Dijon),waar hij een koninklijk mausoleum voor zichzelf en zijn geslacht voorzag.Dit schitterende geheel werd door de beste kunstenaars uit die tijd gerealiseerd.

• In Brussel was ook zijn tante,hertogin Johanna van Brabant, een oude vrouw geworden.Zij verzocht haar erfgenaam Antoon onverwijld naar Brabant af te reizen om de laatste administratieve formaliteiten voor haar opvolging te regelen.Filips de Stoute wilde persoonlijk assisteren en vertrok samen met zijn drie zonen naar Brussel,waar ze aankwamen op 16 april 1404.Nog dezelfde avond organiseerde de hertog een “Bourgondisch” feestmaal waarop alle edellieden van de Nederlanden waren uitgenodigd.Een kwalijke griep woedde echter in Brabant en ook de vermoeide Filips de Stoute raakte besmet.De hertog voelde zich verzwakken en wilde zo snel mogelijk vertrekken:als hij toch moet sterven,dan liever in Dijon.Een reiswagen met ligbed werd klaargemaakt en op zaterdag 26 april vertrok het gezelschap uit Brussel.Boeren uit de buurt werkten de hele nacht door om zo veel mogelijk hindernissen uit de weg te ruimen voor de zieke hertog.Filips moest uiteraard voorbij Halle,waar hij het vermaarde Mariabeeld voor het herstel van zijn gezondheid wilde aanbidden.Maar zijn toestand ging snel achteruit en in de ochtend van zondag 27 april gaf hij de geest.Justus Lipsius schreef,zonder bronvermelding,dat hij stierf “in de Burcht,waar hij ook vroeger meer dan eens had verbleven”,maar voegde er volledigheidshalve ook aan toe dat hij bij de kroniekschrijver Jean Froissart vond dat het in de herberg “Het Hert” gebeurde,vlak tegenover de kerk.

• Het plotse overlijden van Filips de Stoute bracht het reisgezelschap enigszins in verlegenheid.De hertog bleek namelijk niet genoeg geld bij zich te hebben om de lopende onkosten te betalen.Zijn zonen moesten tafelzilver verpanden en zijn weduwe Margareta legde beschaamd haar beurs,sleutelbos en gordel neer op de lijkkist, een symbolisch gebaar waarmee zij afstand deed van haar rechten op zijn aardse bezit -tingen.De Halse middenstanders verkozen wijselijk eieren voor hun geld.Uiteindelijk was een kartuizersklooster in het naburige Herne bereid een pij te bezorgen, waarin Filips begraven wenste te worden.Na zijn dood werd zijn lichaam naar Brussel overgebracht waar men zijn lichaam gedurende enkele weken voorbereidde en het balsemde. Vervolgens werd het lichaam van Filips de Stoute,stichter van de Bourgondische Valoisdynastie en één van de machtigste vorsten van Frankrijk,begraven in de crypte van het kartuizersklooster van Champmol.Tot de Franse Revolutie zou hij daar rusten in de weelderige tombe die hij voor zich had besteld bij Claus Sluter,tot heden een der mooiste verwezenlijkingen van de Bourgondische kunst.Zijn gebalsemde hart werd bijgezet in de kathedraal van Saint Denis bij Parijs en zijn ingewanden werden begraven in de crypte van de Sint-Martinuskerk te Halle.

Sources

• Kitchin, George William, A History of France, Vol.1, Clarendon Press, 1849.
• The New International Encyclopædia, Vol.14, Ed. Daniel Coit Gilman, Harry Thurston Peck, Frank Moore Colby, Dodd Mead and Company, 1903.
• Vaughan, Richard, Philip the Bold: the formation of the Burgundian state, The Boydell Press, 2002.
• The Mourners: Tomb Sculptures from the Court of Burgundy

• C. Cawley, BURGUNDY DUCHY, DUKES, fmg.ac (2006-2011).
• J. Richard, art. Philipp II. der Kühne, Hzg. v. Burgund, in Lexikon des Mittelalters VI (1993), coll. 2067-2068.
• R. Vaughan - introd. M. Vale, Philip the Bold: the formation of the Burgundian state, Woodbridge, 20022. (herdruk van herziene editie uit 1979, met nieuw voorwoord en up-to-date gebrachte bibliografie)